Οδύσσεια, Κιούμπρικ και Ταυτίσεις.

Η Οδύσσεια του Ομήρου έχει θεωρηθεί σταθμός στην Ιστορία του ανθρώπου καθώς έχει εκφραστεί η άποψη ότι η στιγμή της συγγραφής του ποιήματος ταυτίζεται με την περίοδο που ο άνθρωπος συνειδητοποιεί τη δυνατότητα επιλογής της δράσης του έναντι των φυσικών φαινομένων και έναντι των θεών, με ό,τι προεκτάσεις δημιουργούνται από μια τέτοια διατύπωση.

Ο Οδυσσέας αψηφά τον Ποσειδώνα και ξεκινά το μακρύ ταξίδι του - αλληγορία της ζωής - για να επιστρέψει ώριμος εξωτερικά και εσωτερικά εκεί από όπου αρχικά ξεκίνησε. Είναι ο ίδιος ή ένας άλλος που επιστρέφει; Ίσως δεν έχει τόση σημασία όσο η διαδικασία η ίδια που τον σμίλεψε στο τρίπτυχο ταξίδι - ωρίμαση - επιστροφή. Ο προορισμός είναι ίδιος με την αφετηρία, η ζωή ενός ανθρώπου είναι η ζωή κάθε ανθρώπου αλλά και των ανθρώπων ως γένος.

Ο Στάνλεϋ Κιούμπρικ στην ταινία του "2001: Οδύσσεια του Διαστήματος", η οποία βασίζεται στο ομότιτλο βιβλίο του Άρθουρ Κλαρκ, επιχειρεί μοναδικά να περιγράψει αυτό το φαινόμενο αναγάγοντας το ανθρώπινο είδος σε ένα συλλογικό Οδυσσέα. Οι λέξεις - ορόσημα του τίτλου της ταινίας (Οδύσσεια - 2001 - Διάστημα) καταδεικνύουν συμβολικούς σταθμούς-κλειδιά στην Ιστορία του ανθρώπου, όπως ήταν αυτά αντιληπτά την εποχή που γυρίστηκε η ταινία, το 1968.

Η πρώτη έννοια είναι η Οδύσσεια. Η Οδύσσεια προβάλλεται με τρεις πτυχές: Ως οριζόντια έννοια που διατρέχει τη ζωή του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά σε όποια εποχή κι αν γεννήθηκε, ως ένα διαχρονικό σημείο αναφοράς και ως μεταφορικός τρόπος θεώρησης της Ιστορίας της ανθρωπότητας.

Η δεύτερη έννοια είναι το 2001. Το 2001 αποτελεί το έτος που θα εισαγάγει την ανθρωπότητα σε μια νέα εποχή. Ας μην ξεχνάμε ότι η ταινία γυρίζεται με πολύ υψηλό επίπεδο αισθητικής ένα χρόνο πριν την προσελήνωση, σε ένα κόσμο διαιρεμένο σε δύο πολιτικά και οικονομικά συστήματα, τη χρονιά που ξεσπά ο πόλεμος του Βιετνάμ και ο γαλλικός Μάης, με την πυρηνική απειλή να βιώνεται ως ρεαλιστικός φόβος αφανισμού του ανθρώπου. Η έξοδος από αυτόν τον αιώνα και την παγιωμένη εύθραυστη τάξη πραγμάτων συμπυκνώνεται στο έτος-ορόσημο 2001, όπως αυτό είναι ιδωμένο εκ των προτέρων. Η κατάρρευση του ανατολικού συνασπισμού, ο ισλαμικός φονταμενταλισμός, η άνοδος της Κίνας και ο κλυδωνισμός του κεφαλαιοκρατικού συστήματος σηματοδοτούν μεταξύ άλλων ιστορικές αλλαγές που απομένει να φανεί πού θα οδηγήσουν.

Η τελευταία έννοια του τίτλου της ταινίας, το Διάστημα, μάς εισαγάγει στην έννοια του χώρου αλλά και του κενού. Το Διάστημα είναι ο χώρος στον οποίο θα διαδραματιστεί η τελευταία πράξη του ανθρώπου και παράλληλα αποτελεί την απέραντη δεξαμενή απεριόριστων δυνατοτήτων και ελευθερίας, όπου όλα είναι ανοιχτά προς όλες τις κατευθύνσεις. Είναι δηλαδή ένα περιέχον αλλά και ο συνεκτικός χώρος που συνδέει μεταξύ τους άγνωστους κόσμους-σταθμούς. Αξίζει να σημειωθεί η διττή σημασία της λέξης ''space'' του αγλικού πρωτότυπου τίτλου (A Space Odyssey), που μεταφράζεται τόσο ως χώρος, όσο και ως διάστημα. Η θάλασσα, τηρουμένων των αναλογιών, επιτέλεσε αυτήν την λειτουργία στην ομηρική Οδύσσεια. Θάλασσα: Μια λέξη που προηγείται χρονικά της έλευσης των Ελλήνων στον τόπο αυτό και σημάδεψε τον ελληνικό πολιτισμό όσο καμιά λέξη που επινοήθηκε από αυτόν.

Ας επιστρέψουμε στον Κιούμπρικ. Ο άνθρωπος από την αρχή της ταινίας είναι απών ως φιγούρα. Η ύπαρξή του υπονοείται με έμμεσες αναφορές, όπως τα σκάφη του διαστήματος (δημιουργήματα του ανθρώπου), τα πρωτεύοντα θηλαστικά (πρόδρομοι του ανθρώπου) και ο αινιγματικός μονόλιθος, ο οποίος εμφανίζεται σε κομβικά σημεία της ιστορικής διαδρομής του ανθρώπου (το τυχαίο, η θεϊκή ή η εξωγήινη παρέμβαση και χίλιες άλλες εικασίες). Τη στιγμή μετάβασης από τον Homo Sapiens στη διαστημική εποχή ένα κόκκαλο ζώου γίνεται φονικό εργαλείο και κατόπιν σε ένα χρονικό και γεωγραφικό άλμα το κόκκαλο παίρνει το σχήμα του σκάφους.

Καθώς η ταινία προχωρά και έχουμε υποβλητικά παρακολουθήσει την εμφάνιση του ανθρώπου και τη μετάβασή του σε ένα πολιτισμό πέρα από τα όρια του γενέθλιου πλανήτη του, στο διαστημικό σκηνικό η ανθρωπότητα εκπροσωπείται από τον ήρωα, με τον οποίο ο Κιούμπρικ μάς καλεί να ταυτιστούμε. Πρόκειται για τον Ντέιβ, ο οποίος ως Αγγλοσάξωνας Ντέιβ - Ντέιβιντ - Δαυίδ αναλαμβάνει να φέρει εις πέρας μαζί με τους συντρόφους του μια αποστολή. Αυτός ο Δαυίδ - Οδυσσέας με τον τρόπο που παρουσιάζεται προβάλλεται ως η μοναδική διαθεσιμη ανθρώπινη φιγούρα, στην οποία ο θεατής μπορεί να ακουμπήσει την εικόνα εαυτού του. Ο ψυχρός άνθρωπος του μέλλοντος με τα γαλάζια μάτια από τον ομόχρωμο πλανήτη αποτελεί τον εκπρόσωπο του ανθρώπινου γένους.

Κεντρικό ρόλο ωστόσο στα τεκταινόμενα παίζει ο Hal, ο υπολογιστής που ελέγχει το υπερσκάφος της αποστολής. Ο Hal, σειρά 9000, ορίζει τη λειτουργία του σκάφους, που με τη σειρά του αποτελεί μια νησίδα ζωής στο αχανές σύμπαν και ως εκ τούτου και τη ζωή του Ντέιβ, του εκπροσώπου των ανθρώπων. Με την κάμερα-οφθαλμό που διαθέτει, παρατηρεί το τί συμβαίνει στο χώρο ευθύνης του. Όταν η αποστολή ματαιώνεται, ο Hal αρνείται την ανθρώπινη απόφαση και είναι αποφασισμένος να τελειώσει αυτό για το οποίο είναι προορισμένος. Το δημιούργημα του ιδεατού ανθρώπου, ως άλλος Κύκλωπας (τέκνο, δημιούργημα του θεού - ιδεατού ανθρώπου Ποσειδώνα) έχει εγκλωβίσει τον διαστημικό Οδυσσέα και τον παρακολουθεί με το μοναδικό του μάτι στην προσπάθειά του για επιβίωση. Η κλειστοφοβική αίσθηση της σπηλιάς μάς μεταδίδεται τόσο από τα εσωτερικά τοιχώματα του σκάφους, όσο και από τον ήχο της αναπνοής του Ντέιβ μέσα από την κάσκα του. Ο ανίσχυρος άνθρωπος καλείται να υπερισχύσει ενός πανίσχυρου Γολιάθ. Ο Δαυίδ τελικά απενεργοποιεί τον υπολογιστή, ο οποίος προτού αφοπλιστεί ομολογεί ότι φοβάται και τελικά παλινδρομεί στην εποχή του προγραμματισμού – εκπαίδευσής του και τραγουδά ένα παιδικό τραγούδι, αποκαλύπτοντας την ιδιότητά του ως καθρέφτη των δημιουργών του σε όλα τα επίπεδα: Από την παντοδυναμία, την εξουσία, την επιθετικότητα, τον φόβο και τελικά στο θάνατό του μέσα από το φάσμα των συναισθημάτων που προηγήθηκαν. Ο Hal, αυτό το ανθρώπινο δημιούργημα προκαλεί τα εντονότερα συναισθήματα στο φιλμ στις ακραίες τους εκφάνσεις. Κινείται μεταξύ της θέσης του απειλητικού, καταβροχθιστικού, παντοδύναμου τέρατος και της θέσης του ανήμπορου παιδιού.

Παρενθετικά είναι πολύ ενδιαφέρουσα η προτροπή του υπολογιστή στον Ντέιβ να πάρει ένα αγχολυτικό χάπι (stress pill) και να μην πανικοβληθεί, ώστε να μη σκεφτεί και να μην αντιδράσει στην προειλημμένη απόφαση που έχει λάβει εκείνος για λογαριασμό του. Ο Ντέιβ διαλέγει να βιώσει το άγχος, όπως αυτό μάς μεσολαβείται με την αγωνιώδη του αναπνοή, να σκεφτεί και να δράσει αντί μιας εύκολης, παθητικής και κατά τα φαινόμενα ανώδυνης λύσης.

Αν τολμήσουμε να δούμε την Οδύσσεια από την οπτική του Ασυνειδήτου ολοκληρωτικά και θεωρήσουμε ότι τελικά όσα διαδραματίζονται είναι ένα όνειρο, προκύπτουν πολύ ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Οι ήρωες και οι διάφορες μορφές που αυτοί συναντούν μπορεί να είναι διαφορετικές πτυχές του Εαυτού. Έτσι, οι Λαιστρυγόνες και οι Κύκλωπες είναι κομμάτια του ίδιου του Οδυσσέα καθώς ίσως να μην τα συναντήσει αν «δεν τα κουβανεί μες στην ψυχή του, αν η ψυχή του δεν τα στηνει εμπρός του». Αντίστοιχα, ο Hal και ο Ντέιβ μπορεί να είναι το ίδιο πρόσωπο, το οποίο παλεύει με βαθιά διλήμματα. Ο Hal μπορεί να είναι το διπλό του Ντέιβ με τον ίδιο τρόπο που με όρους τραγωδίας ο Ετεοκλής είναι το διπλό του Πολυνείκη στους Επτά επί Θήβας.

Κυρίαρχο ρόλο λοιπόν στους παραλληλισμούς αυτούς έχουν οι Ταυτίσεις. Η ομηρική Οδύσσεια ταυτίζεται με τη διαστημική Οδύσσεια του Κιούμπρικ, όπως μια ιστορική περίοδος του παρελθόντος μπορεί να παρουσιάζει εντυπωσιακές αναλογίες με κάποια άλλη μεταγενέστερη. Ο Οδυσσέας ταυτίζεται με τον καθένα από εμάς, αλλά και με τον άνθρωπο ως οντότητα. Η ιστορία του κάθε ανθρώπου με την Ιστορία της ολόκληρης της ανθρωπότητας. Ο άνθρωπος ταυτίζεται με τα δημιουργήματά του: Τα διαστημόπλοια, τον υπολογιστή. Το παρελθόν ταυτίζεται με το μέλλον. Ο ήρωας ταυτίζεται με το Τέρας. Σε πολλαπλές κατευθύνσεις δημιουργείται ένα πλέγμα ταυτίσεων, στο οποίο καλούμαστε να ενταχθούμε και να αναγνωρίσουμε τα σημεία που μας αφορούν.

Η ταινία τελειώνει με τον Ντέιβ να βρίσκεται σε ένα άχρονο μπαρόκ οίκημα βλέποντας σε κάθε σεκάνς τον εαυτό του όλο και πιο γερασμένο στην επόμενη σκηνή, ώσπου στην τελευταία σκηνή εξυψώνεται σε ένα έμβρυο που πλέει στο σύμπαν. Πρόκειται για μια αλληλουχία από φλας-φόργουορντ, όπου ουσιαστικά συνυπάρχουν οι διάφοροι Ντέιβ, ο καθένας σε διαφορετική ηλικία. Μια διαφορετική οπτική του ομηρικού θέματος, όπου ο Οδυσσέας συναντά πολλά αντίγραφα του εαυτού του, τους μνηστήρες-ρέπλικες στο παλάτι του.

Ο χρόνος και ο χώρος καταργούνται και η πορεία της ζωής μας μόνο για περιγραφικούς λόγους έχει επικρατήσει να μελετάται γραμμικά προς τα εμπρός. Μέσα μας τα πράγματα είναι άχρονα και τα συμβατικά όρια που έχουμε διδαχθεί είναι απλώς ανύπαρκτα. Η Ιθάκη, το τέλος που μοιάζει περισσότερο με επιστροφή είναι πάντα εκεί. Στο δρόμο αυτόν, εκείνο που μας διαφοροποιεί ως ανθρώπους και μας εξυψώνει από την υπόλοιπη φύση είναι η επιλογή. Το πού θα φτάσουμε, με ποιό τρόπο και με ποιά πράγματα θα παλέψουμε εξαρτάται εν πολλοίς από εμάς. Ας μην ξεχάσουμε να απολαύσουμε το ταξίδι.

Η απενεργοποίηση του υπολογιστή. "I can feel it. I am afraid". Η προτροπή για τη λήψη αγχολυτικού είναι στο 1:59. Το παιδικό τραγούδι στο 5:32.

Μοιραστείτε